Bernhard Lichtenberg
błogosławiony, kapłan i męczennik
* 3 grudnia 1875 r. w Oławie
† 5 listopada 1943 r. w Hof
wspomnienie: 5 listopada
Szkic biograficzny
Autor:
Bernhard Lichtenberg był drugim synem spośród pięciorga dzieci kupca Augusta Lichtenberga i jego żony Emilie z domu Hubrich. W pozostającym w wiȩkszości pod wpływem protestantyzmu otoczeniu środkowośląskiego miasta okręgowego Oława wzrastał on w okresie określanym jako »kulturkampf«, w zupełnym dystansie w odniesieniu do zhierarhizowanego państwa pruskiego. Po maturze w oławskim gimnazjum humanistycznym i studiach teologii na uniwersytetach w Innsbrucku i we Wrocławiu został on w dniu 21 czerwca 1899 r. wyświęcony w Katedrze Wrocławskiej na księdza przez księcia biskupa kardynała Koppa. Pierwszym jego zajęciem była funkcja trzeciego wikariusza Miejskiego Kościoła Parafialnego pw. św. Jakuba w Nysie. Od sierpnia 1900 r. był niestrudzonym i nieustraszonym duszpasterzem w rozwijającej się dynamicznie stolicy Rzeszy, najpierw jako proboszcz pomocniczy parafii pw. św. Maurycego w dzielnicy Friedrichsberg-Lichtenberg (1900–1902), potem parafii pw. Serca Jezusowego w dzielnicy Charlottenburg (1902–1903) i parafii pw. św. Michała w Berlinie (1903–1905), w końcu jako duszpasterz w dzielnicach Friedrichsfelde-Karlshorst (1905–1910) i Pankow (1910–1913). Po tych duszpasterskich »latach nauki« Lichtenberg został w dniu 18 marca 1913 r. proboszczem parafii pw. Serca Jezusowego w Charlottenburgu. Mimo całego szeregu wydających się nie do pokonania przeszkód natury materialnej i kadrowej udało mu się utworzyć z przeludnionego okręgu duszpasterskiego, liczącego ponad 30.000 katolików, pięć nowych ośrodków duszpasterskich. Pieniądze niezbędne dla budowy nowych kościołów dla tych ośrodków Lichtenberg zebrał podczas licznych podróży kolekcyjnych (m.in. w r. 1926 do Chicago). Jako członek Parii Centrum w zgromadzeniu radnych miejskich bądź dzielnicowych w Charlottenburgu pojmował reprezentację interesów politcznych na rzecz mniejszości katolickiej jako szczególną formę kapłańskiej odpowiedzialności wobec świata.
Po utworzeniu Diecezji Berlińskiej Lichtenberg został w r. 1931 rezydującym członkiem Kapituły Katedralnej, w r. 1932 wikariuszem katedralnym parafii pw. św. Jadwigi, a wreszcie w r. 1938 proboszczem katedralnym. Tym samym znalazł się on na eksponowanym stanowisku w hierarchii kościelnej; uważany był – jeśli można tak powiedzieć – za drugą osobę po biskupie [»Dignitas post Pontificalem major«]. Jako członek Rady Diecezjalnej był on w Radzie Diecezjalnej berlińskiej kurii biskupiej odpowiedzialny za wizytacje prowadzonych przez sióstry zakonne ośrodków opieki dla dotkniętych alkoholizmem, konwerytów, a przede wszystkim prześladowanych przez reżim narodowo-socjalistyczny »niearyjskich« katolików, którzy od roku 1938 znaleźli charytatywną i duszpasterską opiekę w odrębnym kościelnym ośrodku pomocy.
Szczególnie znana stała się publiczna modlitwa Lichtenberga, którą wymówił w Katedrze pw. św. Jadwigi pod wrażeniem pogromu żydów podczas »nocy kryształowej« z dnia 9 listopada 1938 r.: »Co było wczoraj, wiemy. Co będzie jutro, nie wiemy. Ale co stało się dzisiaj, przeżyliśmy sami. W mieście płonie świątynia. To też jest Dom Boży« (Wspomnienia Elisabeth Kleemann; Archiwum Diecezjalne w Berlinie: DAB V/26. Proc. doc. varia, W 24). W następnym okresie Lichtenberg modlił się każdego wieczora za żydów i »niearyjskich« chrześcijan (jak również za wszystkich innych cierpiących i prześladowanych). W opinii służby bezpieczeństwa SS z dnia 26 kwietnia 1940 r. uważany był za »fanatycznego bojownika sprawy katolickiej i równie fanatycznego przeciwnika narodowego socjalizmu, który jest dla niego herezją i zarazem bluźnierstwem przeciw Bogu. Jego główna działalność polegała w ostatnim czasie na organizacji ośrodka pomocy dla niearyjskich chrześcijan, którym chciał umożliwić wyjazd z Niemiec poprzez sporządzanie pism polecających i wystawianie świadectw« (Bundesarchiv [Archiwum Federalne], ZwArch D-H, ZB I 1584, s. 249).
Wstrząśnięty »kazaniem o pożarze« biskupa hrabiego von Galena Lichtenberg zaprotestował w dniu 26 sierpnia 1941 r. również przeciwko morderstwom »eutanazji« na upośledzonych fizycznie i psychicznie: »na mojej kapłańskiej duszy spoczywa ciężar wiedzy o zbrodniach przeciwko ustawie obyczajowej i państwowej. Lecz jesli nawet jestem tylko jeden, mimo to jako człowiek, chrześcijanin, duchowny i Niemiec żądam jednak od Pana, Panie Naczelniku Lekarzy Rzeszy, aby poniósł Pan odpowiedzialność za zbrodnie, które dokonywane są z Pańskiego polecenia lub z Pańskim przyzwoleniem, i które prowokuję zemstę na narodzie niemieckim ze strony Pana życia i śmierci« (
W dniu 3 listopada 1941 r. sędzia sądu rejonowego wydał nakaz aresztowania Lichtenberga, który tego samego dnia przewieziony został do aresztu śledczego Alt-Moabit w Berlinie (cela nr 367). Przeciwko temu nakazowi aresztowania Lichtenberg złożył skargę, która w dniu 8 listopada została odrzucona przez Sąd Nadzwyczajny. Poprzez publiczną modlitwę Lichtenberg »zakłócił porządek publiczny«. Wyrażona w modlitwie krytyka działań władz państwowych ma jednocześnie charakter »podżegający«. Lichtenberg jest pilnie podejrzany o wykroczenie przeciwko Ustawie o działaniach podstępnych w dwóch przypadkach i o nadużywanie ambony w jednym przypadku i dlatego jego aresztowanie jest usprawiedliwione, »ponieważ wypowoiedzi oskarżonego podczas procesu dają podstawę do przypuszczeń, że będzie on nadużywać wolności do powtórzenia czynu karnego i mając na względzie dużą wagę jego czynu byłoby nie do zniesienia pozostawienie oskarżonego na wolności«. Na podstawie sprawozdania prokuratora generalnego przy Sądzie Krajowym [Landgericht] w Berlinie z dnia 2 grudnia 1941 r., uzupełnionego w dniu 5 stycznia 1942 r., minister sprawiedliwości Rzeszy nakazał w dniu 3 marca 1942 r. ukaranie Lichtenberga z oskarżenia o wykroczenie przeciwko Ustawie o działaniach podstępnych. W dniu 22 maja 1942 r. Sąd Nadzwyczajny I przy Sądzie Krajowym [Landgericht] w Berlinie ukarał Lichtenberga »z oskarżenia o nadużywanie ambony w jednym przypadku i z oskarżenia o wykroczenie przeciw § 2 Ustawy o działaniach podstępnych w jednym dalszym przypadku na karę łączną 2 lat więzienia, na poczet której zalicza się odbyty już areszt policyjny i śledczy«, i zasądził poniesienie kosztów procesu przez oskarżonego w wysokości 1185,78 marek. Odważny obrońca adwokat dr. Paul Stenig opowiadał się za uniewinnieniem Lichtenberga. Lecz przeciwko wyrokowi Sądu Nadzwyczajnego niedopuszczalne były zasadniczo żadne środki prawne. W dniu 29 maja 1942 r. Lichtenberg ostał przewieziony z aresztu śledczego do Więzienia Karnego Tegel w Berlinie (cela nr 232), gdzie pozostał – z wyjątkiem pobytów w lazarecie – do końca okresu odbywania kary. Wnioski o zwolnienie z aresztu, które biskup hrabia von Preysing składał ze względu na zagrażający życiu stan zdrowia Lichtenberga, nie przyniosły rezultatu, podobnie jak ostrożne kroki dyplomatyczne nuncjusza apostolskiego Cesare Orsenigo. W dniu 29 września 1943 r. biskup hrabia von Preysing mógł osobiście przekazać Lichtenbergowi list z pozdrowieniami od papieża Piusa XII: »Pocieszyło Nas … – pisał papież w niu 30 kwietnia 1943 r. – że katolicy, zwłaszcza również berlińscy katolicy, okazali tak zwanym niearyjczykom wiele miłości, kiedy ci znaleźli się w opresji, a My wypowiadamy w związku z tym szczególne wyrazy ojcowskiego uznania jak też głębokiego współczucia znajdującemu się w niewoli prałatowi Lichtenbergowi«. Z powodu tych wyrazów współczucia papieża Lichtenberg był »zupełnie opanowany przez szczęście« (
Stan zdrowia Lichtenberga, mocno nadwerężony jeszcze przed jego aresztowaniem, pogorszył się znacznie podczas pobytu w więzieniu wskutek niedostatecznego odżywiania i nerwowych okoliczności towarzyszących życiu więziennemu. Z powodu postępującej choroby nerek i dróg moczowych musiał być wielokrotnie leczony stacjonarnie. Jeszcze w dniu przewidzainego zwolnienia z więzienia przebywał w lazarecie więziennym znajdując się w bardzo złym stanie ogólnym. Mimo to nie został zwolniony, lecz automatycznie oddany pod nadzór Gestapo i przeniesiony do wychowawczego obozu pracy Wuhlheide w dzielnicy Friedrichsfelde. Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy zarządził przewiezienie do obozu koncentracyjnego Dachau, chociaż jego niepokojący stan zdrowia zaznaczony był w aktach. Wraz z transportem zbiorczym »więzień przechodni« Lichtenberg przybył w dniu 3 listopada 1943 do miejscowowści Hof. Następnego dnia rano został on zpowodu stanu zdrowia najwyraźniej zagrażającemu jego życiu przekazany przez »lekarza więziennego« szpitala miejskiego w Hof. Zmarł tam w dniu 5 listopada 1943 r. około godziny 18. Wbrew oczekiwaniom jego ciało nie zostało spalone, lecz oddane przez miejscową policję, przewiezione do Berlina i po odprawieniu requiem pontyfikalnego w kościele pw. św. Sebastiana pochowane w dniu 16 listopada 1943 r. na starym cmentarzu katedralnym kościoła pw. św. Jadwigi. Od roku 1965 jego prochy spoczywają w dolnym kościele Katedry pw. św. Jadwigi. Jego beatyfikacji jako męczennika dokonał w Berlinie w dniu 23 czerwca 1996 r. papież Jan Paweł II, który zezwolił na ograniczony kult publiczny, a jego dzień śmierci, 5 listopada, ogłosił liturgicznym dniem pamięci. W dniu 7 czerwca 2004 r. Izraelski Instytut Pamięci Yad Vashem przyznał mu postum odznaczenie »Righteous among the Nations«.
Wybór literatury