Błogosławiony Bernard Lichtenberg II

Bernhard Lichtenberg
błogosławiony, kapłan i męczennik

* 3 grudnia 1875 r. w Oławie
† 5 listopada 1943 r. w Hof

wspomnienie: 5 listopada

Szkic biograficzny

Autor: Gotthard Klein

Bernhard Lichtenberg był drugim synem spośród pięciorga dzieci kupca Augusta Lichtenberga i jego żony Emilie z domu Hubrich. W pozostającym w wiȩkszości pod wpływem protestantyzmu otoczeniu środ­ko­wośląskiego miasta okręgowego Oława wzrastał on w okresie określanym jako »kulturkampf«, w zu­pełnym dystansie w odniesieniu do zhierarhizowanego państwa pruskiego. Po maturze w oławskim gimnazjum humanistycznym i studiach teologii na uniwersytetach w Innsbrucku i we Wrocławiu został on w dniu 21 czerwca 1899 r. wyświęcony w Katedrze Wrocławskiej na księdza przez księcia biskupa kardynała Koppa. Pierwszym jego zajęciem była funkcja trzeciego wikariusza Miejskiego Kościoła Para­fial­nego pw. św. Jakuba w Nysie. Od sierpnia 1900 r. był niestrudzonym i nieustraszonym dusz­pasterzem w rozwijającej się dynamicznie stolicy Rzeszy, najpierw jako proboszcz pomocniczy parafii pw. św. Maurycego w dzielnicy Friedrichs­berg-Lichtenberg (1900–1902), potem parafii pw. Serca Jezu­sowego w dzielnicy Charlottenburg (1902–1903) i parafii pw. św. Michała w Berlinie (1903–1905), w końcu jako dusz­pasterz w dzielnicach Friedrichsfelde-Karlshorst (1905–1910) i Pankow (1910–1913). Po tych dusz­pasterskich »latach nauki« Lichtenberg został w dniu 18 marca 1913 r. proboszczem parafii pw. Serca Jezusowego w Charlot­tenburgu. Mimo całego szeregu wydających się nie do pokonania przeszkód natury materialnej i kadrowej udało mu się utworzyć z przeludnionego okręgu duszpasterskiego, liczącego ponad 30.000 katolików, pięć nowych ośrodków duszpasterskich. Pieniądze niezbędne dla budowy nowych kościołów dla tych ośrodków Lichtenberg zebrał podczas licznych podróży kolekcyjnych (m.in. w r. 1926 do Chicago). Jako czło­nek Parii Centrum w zgro­madzeniu radnych miejskich bądź dzielnicowych w Char­lottenburgu pojmował reprezentację interesów politcznych na rzecz mniejszości katolickiej jako szcze­gólną formę kapłańskiej odpowiedzialności wobec świata.

Po utworzeniu Diecezji Berlińskiej Lichtenberg został w r. 1931 rezydującym członkiem Kapituły Kate­dral­nej, w r. 1932 wikariuszem kate­dralnym parafii pw. św. Jadwigi, a wreszcie w r. 1938 proboszczem kate­dralnym. Tym samym znalazł się on na eksponowanym stanowisku w hierarchii kościelnej; uwa­żany był – jeśli można tak powiedzieć – za drugą osobę po biskupie [»Dignitas post Pontificalem major«]. Jako czło­nek Rady Diecezjalnej był on w Radzie Diecezjalnej berlińskiej kurii biskupiej odpowiedzialny za wizytacje prowadzonych przez sióstry zakonne ośrodków opieki dla dotkniętych alkoholizmem, kon­wery­tów, a przede wszystkim prześlado­wanych przez reżim narodowo-socjalisty­czny »niearyjskich« katolików, którzy od roku 1938 znaleźli charytatywną i duszpasterską opiekę w odrębnym kościelnym ośrodku pomocy.

Szczególnie znana stała się publiczna modlitwa Lichtenberga, którą wymówił w Katedrze pw. św. Jadwigi pod wrażeniem pogromu żydów podczas »nocy kryształowej« z dnia 9 listopada 1938 r.: »Co było wczoraj, wiemy. Co będzie jutro, nie wiemy. Ale co stało się dzisiaj, przeżyliśmy sami. W mieście płonie świątynia. To też jest Dom Boży« (Wspomnienia Elisabeth Kleemann; Archiwum Diecezjalne w Berlinie: DAB V/26. Proc. doc. varia, W 24). W następnym okresie Lichtenberg modlił się każdego wieczora za żydów i »nie­aryjskich« chrześcijan (jak również za wszystkich innych cierpiących i prześlado­wanych). W opinii służby bezpieczeństwa SS z dnia 26 kwietnia 1940 r. uważany był za »fanatycznego bojownika sprawy katolickiej i równie fanatycznego przeciwnika narodowego socjaliz­mu, który jest dla niego herezją i zara­zem bluź­nierstwem przeciw Bogu. Jego główna działalność polegała w ostatnim czasie na organizacji ośrodka pomocy dla niearyjskich chrześcijan, którym chciał umożliwić wyjazd z Niemiec poprzez sporządzanie pism polecających i wystawianie świadectw« (Bundesarchiv [Archiwum Federalne], ZwArch D-H, ZB I 1584, s. 249).

Wstrząśnięty »kazaniem o pożarze« biskupa hrabiego von Galena Lichtenberg zaprotestował w dniu 26 sierpnia 1941 r. również przeciwko morderstwom »eutanazji« na upośledzonych fizycznie i psychicznie: »na mojej kapłańskiej duszy spoczywa ciężar wiedzy o zbrodniach przeciwko ustawie obyczajowej i państwowej. Lecz jesli nawet jestem tylko jeden, mimo to jako człowiek, chrześcijanin, duchowny i Niemiec żądam jednak od Pana, Panie Naczelniku Lekarzy Rzeszy, aby poniósł Pan odpowiedzialność za zbrodnie, które dokonywane są z Pańskiego polecenia lub z Pańskim przyzwoleniem, i które prowokuję zemstę na narodzie niemieckim ze strony Pana życia i śmierci« (A. Erb, s. 80). Na dzień 26 października 1941 r. przygotowywał on ogłoszenie z ambony, skierowane przeciwko anonimowej – w rzeczywistości jednak rozprowadzanej w całym kraju przez NSDAP – antysemickiej ulotce (Landgericht [Sąd Krajowy] w Berlinie PK Js 37/41 [321.41]): »W domach Berlińskich rozprowadzana jest – pisał Lichtenberg, – anoni­mo­wa ulotka podżegająca przeciwko żydom. Twierdzi się w niej, że każdy Niemiec, który z rzekomo fałszywie pojętego sentymentalizmu w jakikolwiek sposób wspiera żydów, choćby tylko poprzez okazanie im przy­jaznego gestu, dopuszcza się zdrady na własnym narodzie. Nie dajcie się zwodzić tej niech­rześcijańskiej postawie, lecz postępujcie zgodnie z surowym przykazaniem Jezusa Chrystusa: › Kochaj bliź­niego swego jak siebie samego ‹ «. Do przeczytania ogłoszenia nie doszło, ponie­waż Lichten­berg został w dniu 23 paź­dziernika 1941 r. aresztowany przez Tajną Policję Państwo­wą (Gestapo) »z po­dejrze­nia o działalność antypaństw[ową]«. Podczas publicznego przesłucha­nia w dniu 25 października 1941 r. przyznał wprost (Archiwum Diecezjalne w Berlinie: DAB V/26), ťże wewnętrznie odrzucam ewa­kuację [żydów] ze wszystkim towarzyszącymi jej okolicznościami, ponie­waż skierowana [jest] ona przeciwko głównemu przykazaniu chrześcijaństwa: ›Kochaj bliźniego swego jak siebie samego‹, a ja również w żydzie dostrzegam swojego bliskiego, posiadającego nieśmiertelną, stworzoną na podobieństwo Boga duszę. Ponieważ jednak nie można zapobiec wykonaniu tego roz­porządzenia rządu, zdecydowałem się na towarzyszenie depor­to­wanym żydom i chrześcijanom pochodzenia żydowskiego do ich miejsca zesłania, aby służyć im tam jako duszpasterz. Korzystam z tej okazji, aby prosić Tajną Policję Państwową o udzielenie mi takiego zezwo­lenia.« Sprawozdanie końcowe Gestapo z dnia 3 listopada 1941 r. podkreśla »szkodliwe nastawienie«  Lichten­berga do reżimu narodowo-socjalistycznego i jego polityki rasowej, tym bardziej że Lichtenberg wielokrotnie (»z własnej inicjatywy«) zgłaszał gotowość do posługi duszpasterskiej w obozach, na którą Gestapo początkowo niewaraźnie dawała mu nadzieję w ghetcie w Łodzi (Litzmannstadt), lecz nigdy po­ważnie nie brała tego pod uwagę.

W dniu 3 listopada 1941 r. sędzia sądu rejonowego wydał nakaz aresztowania Lichten­berga, który tego samego dnia przewieziony został do aresztu śledczego Alt-Moabit w Berlinie (cela nr 367). Przeciwko temu nakazowi aresztowania Lichtenberg złożył skargę, która w dniu 8 listopada została odrzucona przez Sąd Nadzwyczajny. Poprzez publiczną modlitwę Lichtenberg »zakłócił porządek publiczny«. Wyrażona w modlitwie krytyka działań władz państwowych ma jednocześnie charakter »podżegający«. Lichtenberg jest pilnie podejrzany o wykroczenie przeciwko Ustawie o działaniach podstępnych w dwóch przypadkach i o na­du­żywanie ambony w jednym przypadku i dlatego jego aresztowanie jest usprawiedliwione, »ponieważ wypo­woiedzi os­karżonego podczas procesu dają podstawę do przy­puszczeń, że będzie on nadużywać wolności do powtórzenia czynu karnego i mając na względzie dużą wagę jego czynu byłoby nie do znie­sienia pozostawienie oskarżonego na wolności«. Na podstawie sprawozdania prokuratora general­nego przy Sądzie Krajowym [Landgericht] w Berlinie z dnia 2 grudnia 1941 r., uzupełnionego w dniu 5 stycznia 1942 r., minister sprawiedliwości Rzeszy nakazał w dniu 3 marca 1942 r. ukaranie Lichten­­berga z oskar­żenia o wykroczenie przeciwko Ustawie o działaniach podstępnych. W dniu 22 maja 1942 r. Sąd Nadzwyczajny I przy Sądzie Krajowym [Landgericht] w Berlinie ukarał Lichtenberga »z oskarżenia o na­dużywanie ambony w jednym przypadku i z oskarżenia o wykroczenie przeciw § 2 Ustawy o działaniach podstępnych w jednym dalszym przypadku na karę łączną 2 lat więzienia, na poczet której zalicza się odbyty już areszt policyjny i śledczy«, i zasądził poniesienie kosztów procesu przez oskarżonego w wyso­kości 1185,78 marek. Odważny obrońca adwokat dr. Paul Stenig opowiadał się za uniewinnieniem Lich­ten­berga. Lecz przeciwko wyrokowi Sądu Nadzwyczajnego niedopuszczalne były zasadniczo żadne środki prawne. W dniu 29 maja 1942 r. Lichtenberg ostał przewieziony z aresztu śledczego do Więzienia Karnego Tegel w Berlinie (cela nr 232), gdzie pozostał – z wyjątkiem pobytów w lazarecie – do końca okresu odbywania kary. Wnioski o zwolnienie z aresztu, które biskup hrabia von Preysing składał ze względu na zagrażający życiu stan zdrowia Lichtenberga, nie przyniosły rezultatu, podobnie jak ostrożne kroki dyplomatyczne nuncjusza apostolskiego Cesare Orsenigo. W dniu 29 września 1943 r. biskup hrabia von Prey­sing mógł osobiście przekazać Lichtenbergowi list z pozdrowieniami od papieża Piusa XII: »Po­cieszyło Nas … – pisał papież w niu 30 kwietnia 1943 r. – że kato­licy, zwłaszcza również berlińscy katolicy, okazali tak zwanym niearyjczykom wiele miłości, kiedy ci znaleźli się w opresji, a My wypowiadamy w związku z tym szczególne wyrazy ojcowskiego uznania jak też głębokiego współczucia znajdującemu się w niewoli prałatowi Lichtenbergowi«. Z powodu tych wyrazów współczucia papieża Lichtenberg był »zupełnie opanowany przez szczęście« (H. G. Mann, s. 105 i 111).

Stan zdrowia Lichtenberga, mocno nadwerężony jeszcze przed jego aresztowaniem, pogorszył się znacznie podczas pobytu w więzieniu wskutek niedostatecznego odżywiania i nerwowych okoliczności towarzyszących życiu więziennemu. Z powodu postępującej choroby nerek i dróg moczowych musiał być wielokrotnie leczony stacjonarnie. Jeszcze w dniu przewidzainego zwolnienia z więzienia prze­bywał w lazarecie więziennym znajdując się w bardzo złym stanie ogólnym. Mimo to nie został zwolniony, lecz automatycznie oddany pod nadzór Gestapo i przeniesiony do wychowawczego obozu pracy Wuhl­heide w dzielnicy Fried­richsfelde. Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy zarządził prze­wiezienie do obozu kon­centracyjnego Dachau, chociaż jego niepokojący stan zdrowia zaznaczony był w aktach. Wraz z trans­portem zbiorczym »więzień przechodni« Lichtenberg przybył w dniu 3 listo­pada 1943 do miejscowowści Hof. Następnego dnia rano został on zpowodu stanu zdrowia najwyraźniej zagrażającemu jego życiu przekazany przez »lekarza więziennego« szpitala miejskiego w Hof. Zmarł tam w dniu 5 listopada 1943  r. około godziny 18. Wbrew oczekiwaniom jego ciało nie zostało spalone, lecz oddane przez miejscową policję, przewiezione do Berlina i po odprawieniu requiem pontyfikalnego w kościele pw. św. Sebastiana pochowane w dniu 16 listopada 1943 r. na starym cmentarzu katedralnym kościoła pw. św. Jadwigi. Od roku 1965 jego prochy spoczywają w dolnym kościele Kate­dry pw. św. Jadwigi. Jego beatyfikacji jako męczen­nika dokonał w Berlinie w dniu 23 czerwca 1996 r. papież Jan Paweł II, który zezwolił na ogra­niczony kult publiczny, a jego dzień śmierci, 5 listopada, ogłosił liturgicznym dniem pamięci. W dniu 7 czerwca 2004 r. Izraelski Instytut Pamięci Yad Vashem przyznał mu postum odznaczenie »Righteous among the Nations«.

Wybór literatury

Alfons Erb, Bernhard Lichtenberg. Dompropst von St. Hedwig zu Berlin [Proboszcz katedralny parafii pw. św. Jadwigi w Berlinie], Berlin 1946, ⁵1968. – Kurtmartin Magiera, Bernhard Lichtenberg. »Der Gefangene im Herrn« [»Więzień w Panu«], Berlin 1963. – Walter Hruza, Dompropst Bernhard Lichtenberg. Artikel zum Seligsprechungs-Prozeß [Artykuł w związku z procesem beatyfikacyjnym], Berlin 1967. – Karl Grobbel, Bernhard Lichtenberg, Berlin 1967, ²1989. – Otto Ogiermann, Bis zum letzten Atemzug – Der Prozeß gegen Bernhard Lichtenberg, Dompropst an St. Hedwig in Berlin [Do ostatniego tchu – Proces Bernharda Lichtenberga proboszcza katedry św. Jadwigi w Berlinie], Lipsk [1968], ⁴1983; wydanie skrócone: Leutesdorf 1985; wydanie włoskie: Brescia 1974; wydanie polskie: Paryż 1983. – H. G. Mann, Prozeß Bernhard Lichtenberg. Ein Leben in Dokumenten [Proces Bernharda Lichtenberga. Życie w dokumentach], Berlin 1977. – Gotthard Klein (oprac.), Berolinen. Canonizationis Servi Dei Bernardi Lichtenberg [Positio super martyrio]. Red.: Congregatio de causis sanctorum, tom I: Informatio, tom II: Summarium – Documenta, tom III: Summarium – Depositiones testium, Rzym 1992. – Bero­linen. De­cre­tum super martyrio [2 lipiec 1994 r.], in: Acta Apostolicae Sedis 86 (1994), s. 990–992. – Dieter Hanky, Bernhard Lichtenberg. Prie­ster – Bekenner – Martyrer » … ein Priester ohne Furcht und Tadel …« [Kapłan – świadek – męczennik »… kapłan bez lęku i skazy …«], Berlin 1994. – Erich Kock, Er widerstand. Bernhard Lichtenberg. Dompropst bei St. Hedwig, Berlin [On się sprzeciwił. Bernhard Lich­ten­berg. Proboszcz katedralny parafii pw. św. Jadwigi w Ber­linie], Berlin 1996. – Christian Feldmann, Wer glaubt, muß widerstehen [Kto wierzy, musi się sprzeciwiać]. Bernhard Lichtenberg – Karl Leisner, Fryburg–Bazylea–Wiedeń 1996, s. 15–146. – Anulowanie wyroku Sądu Nadzwyczajnego przeciw Lichten­bergowi [17 czerwiec 1996 r.], in: Neue Juristische Wochenschrift [Nowy Tygodnik Prawniczy] 1996, nr 41, s. 2740–2742. – Ioannes Paulus II, Litterae Apostolicae »Ego veni« [23 czerwiec 1996 r.], in: Acta Apostolicae Sedis 89 (1997), s. 87–88. – Predigten und Ansprachen von Papst Johannes Paul II. bei seinem dritten Pastoralbesuch in Deutschland […], 21. bis 23. Juni 1996 [Homilie i przemówienia papieża Jana Pawła II podczas trzeciej wizyty duszpasterskiej w Niemczech …, 21–23 czerwiec 1996 r.], Bonn [s. a.], s. 57–73. – Martin Höllen, Er widerstand – Bernhard Lichtenberg. Begleitheft zur Videokassette 42 55244 [On się sprzeciwił – Bern­hard Lichten­berg. Zeszyt do kasety wideo nr 42 55244], Berlin 1997. – Gotthard Klein, Seliger Bernhard Lichtenberg [Błogosła­wiony Bern­hard Lichtenberg], Ratyzbona 1997.  – Tomasz Zagała, Kapłan w świecie bez boga. Ksiądz Bernard Lichten­berg z Oławy (1875–1943), Wrocław 2003. – Kevin P. Spicer, Resisting the Third Reich. The Catholic Clergy in Hitler’s Berlin, DeKalb 2004, s. 160–182, 213–220. – Eberhard Röhm / Jörg Thierfelder, Juden, Chri­sten, Deutsche 1933–1945 [Żydzi, chrześcijanie, Niemcy], tom 4/I, Stuttgart 2004, s. 283–298. – Israel Gutman (Red.), Lexikon der Gerechten unter den Völkern. Deutsche und Österreicher [Słownik sprawiedliwych wśród narodów. Niemcy i Austriacy]. Red.: Daniel Fraenkel i Jakob Borut, Getynga 2005, s. 180–182. – Barbara / Ludger Stühl­meyer, Bern­hard Lichtenberg. Ich werde meinem Gewissen folgen [Będę postępował zgodnie z moim sumieniem], Kevelaer 2013, ²2018. – Caroline / Philipp von Ketteler, Bernhard Lichtenberg. Sein Leben für Kinder erzählt [Jego życie opowiedział dzieciom], Monastry 2014. – Brenda Gaydosh, Bern­hard Lichten­berg. Roman Catholic Priest and Martyr of the Nazi Regime, Lanham [et al.] 2017.